“Зууны мэдээ” сонин “Өв соёл” буландаа Увс аймгийн Бөхмөрөн сумын харьяат чөлөөт бөхийн Ази тивийн аварга, аймгийн арслан, “Бор арслан” дэвжээний дасгалжуулагч Н.Баярмагнайг урилаа. Тэрбээр  15 жилийн өмнөөс монгол бөхийн зодог шуудаг болон монгол гутал урлаж эхэлжээ. 

-Та гэргийнхээ хамт 2007 оноос зодог шуудаг урлаж эхэлсэн юм билээ. Анх хэнээр заалгаж байсан бэ? 

-Аав маань сумын заан цолтой  сайхан барилддаг бөх байлаа. Анх аавтайгаа  зодог шуудаг оёж эхэлсэн. Энэ үеэс өөртөө зодог шуудаг хийж өмсдөг байлаа. Дараа нь шавь нартаа зодог шуудаг оёж өгдөг болсон. Харин эхнэр маань Завхан аймгийн Их Уул сумын харьяат. Завхан нутгийнхан өв соёлоо хадгалсан сайхан гутал, хувцас урладаг онцлогтой. Тиймээс бид энэ өв уламжлалыг таслахгүйгээр, түгээн дэлгэрүүлье гэж шийдээд анх зодог шуудаг оёж эхэлсэн. Харин сүүлийн жилүүдээс монгол гутал давхар оёдог болсон. Монгол гутал нь хатуу оёдолтой. Бөхийн гутал энгийн монгол гуталнаас боом хэсгээрээ арай нарийхан байдаг. Тиймээс шир ашигладаг. Аливаад тээглэж бүдрэхгүй, мэх хийхэд тохиромжтой, бөх бат эдэлгээ сайтай байх хэрэгтэй.

 

-Монгол түмэн эрийн гурван наадамдаа онцгой ач холбогдол өгдөг. Бөхөө ч их дээдэлдэг ард түмэн. Тиймээс та зодог шуудаг урлахдаа юуг илүү анхаарч, сүсэглэдэг вэ? 

-Миний хувьд зодог шуудаг урлахдаа тухайн бөхийнхөө биед нь тааруулж эсгэдэг. Хүн бүрийн биеийн онцлог харилцан адилгүй. Бүх оёдол нь гараар оёгдож, оёдолчин хүний арга ухаанаар бүтээгддэг. Оёхдоо айлын эхнэр гишгээгүй, алаг нохой алхаагүй гэж хэлж урладаг домтой. Мөн зодог шуудгаа арцаар утаж ариусгадаг. Эрт цагт урсгал голын  усанд угаадаг байсан гэдэг. Харин одоо суурин газар арцтай усанд угааж байна. Угаасан усаа цэвэр газар асгах хэрэгтэй. Мөн бөхчүүд зодог шуудгаа зах дээрээс худалдаж авах нь ховор. Сайн хүнээр захиалан оёулж өмсдөг. Тиймээс эсгэхдээ сайн өдөр эхэлдэг уламжлалтай.

 

-Монгол бөхийн зодог шуудаг анх хэрхэн үүссэн юм бол? 

-Үндэсний бөх нь Чингис хааны байдан дагуулалтаас ч өмнө үүссэн байдаг. Ийнхүү Чингис, Манж, Ардын хувьсгалын үеүүдэд эрчимтэй хөгжсөн гэдэг. Харин монгол бөхийн зодог шуудаг нь Чингисийн үед бий болсон. Тухайн үед өмсгөл нь битүү байсан түүхтэй.

 

 

Материалын хувьд анх бярууны арьсаар хийдэг байж. Тэр цаг үед одоотой адил төрөл бүрийн материал байгаагүй. Харин хонины нэхийгээр малгай, дээл, гутал хийж өмсдөг байсан тухай тэмдэглэл олон бий. Манай улс манжийн эрхшээлд 300 гаруй жил дарлагдсан. Тэр үед Хятадаас их хэмжээний торго даавуу орж ирдэг байж. Тиймээс зодог шуудгаа торго, дурдангаар хийж эхэлсэн юм билээ. Гэтэл эдэлгээ даахгүй, урагдаад байсан учир ширээс бий болгосон гэдэг. Харин сүүлийн үед шүхрийн материалаар их  хийдэг болсон.

 

-Зодог шуудагны эсгүүр нь ямар утга, өгүүлэмжтэй байдаг вэ? 

-Монгол бөхийн зодог нь саран, уутан гэсэн хоёр эсгүүртэй. Манай бөхчүүд эрт дээр үед ихэвчлэн саран зодог шуудгийг өмсдөг байсан юм билээ. Харин одоогоор уутан зодгийг түлхүү өмсөж байна. Мөн Манжийн үед шар зодог өмсдөг байсан. Одоо бөхчүүд маань улаан, цэнхэр өнгийн зодог шуудаг голчлон хийлгэдэг. Тус хоёр өнгө нь Монгол Улсын төрийн далбааг бэлгэдэж байгаа юм.

 

-Зарим бөхчүүд улаан, цэнхэрээс өөр өнгийн өмсгөлтэй байх нь бий. Магадгүй сүсэг бишрэлтэй нь холбоотой юм болов уу? 

-Тухайн бөхийн өөрийнх нь сүсэг бишрэлтэй холбоотой байж болох юм. Бас түүх уламжлалаа хадгалж байж мэднэ. Тухайлбал, Баянхонгор аймгийн залуус ногоон өнгийн зодогтой байх нь бий. Энэ нь ламын гэгээний ногоон зодогтон гэдэгтэй нь холбоотой байх.

 

-Бөхчүүд нэг зодог шуудгаа олон жил өмсдөггүй. Энэ нь эдэлгээнээс хамаардаг уу? 

-Мэдээж эдэлгээнээс хамаарна. Мөн бөх хүн нас нэмэх тусам бие галбир нь өөрчлөгдөж байдаг. Тиймээс зодог шуудгаа сольдог. Тухайлбал, улсын цолонд хүрсэн хүчтэн таван зодог шуудаг сольсон байх жишээтэй. Бие нь задарч байгаа болохоор тэр л дээ.

 

-Зодог шуудагны ширээс нь сондгой тоотой байдаг юм билээ. Энэ нь ямар учиртай юм бэ? 

-Бөх хэмээх нэр нь бат бэх утгыг агуулдаг. Их хөдөлмөрийн үр дүнд сайн бөх төрдөг. Ширээсийг  гар холгохгүй зөөлөн утас ашиглаж оёдог.  Ихэвчлэн 7, 9, 11, 13, 15, 17 зэрэг ширээстэй байдаг. Хуучин  аварга цолтнууд 21 ширээстэйг өмсдөг байлаа. Харин одоогийн аваргууд 17 ширээстэйг өмсөж байна. Энэ нь МҮБХ-ноос гаргасан стандарт юм. Харин шуудагны тухайд дээд тал нь таван ширээстэй байдаг.

 

-Үеэс үед уламжлагдаж ирсэн бөхийн иж бүрэн өмсгөл ямар байдаг вэ? 

-Монгол бөхийн өмсгөл нь үндсэн дөрвөн хэсэгтэй шүү дээ. Малгай, зодог, шуудаг, гутал зэргээс бүрдэнэ. Гутал нь дотроо оймс, ногт, түрийний боолт гэсэн бүрдэлтэй. Анх 1921 онд ардын хувьсгал ялсан. Үүнтэй холбоотойгоор жанжин малгай өмсдөг болсон түүхтэй. Тухайн үед дөрвөн талтай, өндөр оройтой бөхийн малгайг жанжин гэсэн тодотголоор нэрлэжээ. Түүнээс анх бөхийн малгай гэдэг нэршилтэй байсан. Харин малгайн залаа нь тухайн бөхийн гаргасан амжилтыг илтгэдэг.